فندک

فندک: تاریخچه، انواع، ایمنی و راهنمای خرید

فندک ابزاری است برای ایجاد شعله و آتش که معمولاً برای گیراندن سیگار، پیپ، اجاق گاز یا زغال کبابی استفاده می‌شود. این اختراع کوچک نقشی بزرگ در زندگی روزمره ما دارد تا حدی که امروزه تقریباً در هر خانه‌ای حداقل یک فندک یافت می‌شود. فندک علاوه بر یک ابزار کاربردی، در مواردی به‌عنوان یک اکسسوری شخصی و حتی کالای لوکس نیز مطرح است. چه قصد خرید فندک ساده برای مصارف روزمره داشته باشید یا به دنبال تهیه یک فندک لوکس و کلکسیونی، آشنایی با تاریخچه، انواع، برندهای معتبر، مواد سازنده و نکات ایمنی و نگهداری این وسیله می‌تواند در انتخاب بهتر و نگهداری صحیح آن به شما کمک کند. در این مقاله جامع به این موارد پرداخته‌ایم و همچنین عوامل مؤثر بر قیمت فندک و راهنمای خرید آن را بررسی می‌کنیم.

تاریخچه و تکامل فندک‌ها

انسان‌ها از دوران باستان به دنبال راهی برای ایجاد آتش به شکل کنترل‌شده بودند. اولین ابزارهای شبیه به فندک در قرن شانزدهم میلادی ظهور کردند؛ در این دوران از مکانیزم سلاح‌های چخماقی برای ایجاد جرقه و احتراق باروت استفاده می‌شد. نقطه عطف در اختراع فندک به سال ۱۸۲۳ بازمی‌گردد، زمانی که شیمی‌دان آلمانی یوهان ولفگانگ دوبراینر وسیله‌ای به نام لامپ دوبراینر ساخت که می‌توان آن را نخستین فندک شیمیایی دانست. این فندک ابتدایی با واکنش اسید سولفوریک و روی، گاز هیدروژن قابل‌اشتعالی تولید می‌کرد که در حضور پلاتین شعله‌ور می‌شد؛ هرچند به دلیل اندازه بزرگ و هزینه تولید بالا چندان عملی نبود.

با محبوب‌شدن کبریت در قرن نوزدهم، تحولات فندک تا اوایل قرن بیستم کند پیش رفت. در اوایل قرن بیستم نخستین فندک‌های جیبی کوچک با سوخت مایع و سنگ چخماق طراحی و عرضه شدند. شرکت آمریکایی رونسون در سال ۱۹۱۰ مدل «Pist-O-Liter» و در ۱۹۱۳ مدل Wonderlite را به‌عنوان فندک‌های قابل‌حمل معرفی کرد. طی جنگ جهانی اول، سربازان با ابتکار خود فندک‌های دستی از پوکه‌های فشنگ ساختند و با افزودن درپوش‌های مشبک، آنها را در برابر باد مقاوم‌تر کردند. در سال ۱۹۳۲ جورج بلیزدل فندک مشهور زیپو (Zippo) را در ایالات متحده ثبت کرد که با بدنه فلزی بادوام، طراحی لولایی خاص و شعله ضدباد به‌سرعت محبوب شد. زیپو به دلیل قابلیت اطمینان و داشتن ضمانت مادام‌العمر فروش بسیار بالایی کسب کرد.

پس از جنگ جهانی دوم، نوآوری‌ها در صنعت فندک ادامه یافت. در دهه ۱۹۵۰ سوخت رایج فندک‌ها از نفتا (بنزین سبک) به گاز بوتان تغییر یافت که امکان تنظیم راحت‌تر شعله و کاهش بو را فراهم می‌کرد. همچنین مکانیزم‌های جرقه‌زن پیزوالکتریک در همین دوره معرفی شدند و در برخی فندک‌های گازی جایگزین سنگ چخماق شدند. از نیمه دوم قرن بیستم، تولید انبوه فندک‌های یک‌بارمصرف پلاستیکی آغاز شد و این محصول به یک کالای همه‌گیر تبدیل گشت. با این حال، فندک‌های کلاسیکی مانند زیپو همچنان به دلیل دوام و جذابیت خود محبوب ماندند. سیر تکامل فندک‌ها در قرن بیست‌ویکم نیز ادامه یافته است و امروزه شاهد ظهور فندک‌های الکتریکی USB و پلاسمایی هستیم که بدون شعله فسیلی کار می‌کنند و نشان‌دهنده پیشرفت فناوری در این وسیله کوچک هستند.

انواع فندک‌ها و مکانیزم عملکرد آن‌ها

فندک‌ها بر اساس نوع سوخت و سازوکار ایجاد شعله به دسته‌های گوناگونی تقسیم می‌شوند. در ادامه، انواع رایج فندک‌ها و نحوه عملکرد هر یک را معرفی می‌کنیم:

• فندک‌های بنزینی (نفتا): این فندک‌ها دارای مخزن کوچکی پرشده با مایع آتش‌گیر (معمولاً نفتا) و یک فتیله هستند که مایع را به خود جذب می‌کند. برای روشن‌کردن فندک، یک چرخ جرقه‌زن چرخانده می‌شود تا سنگ چخماق (ساخته‌شده از آلیاژ فِروسِریم) را بساید و جرقه تولید کند؛ جرقه حاصل، بخار بنزین روی فتیله را شعله‌ور می‌کند. در این نوع طراحی، یک درپوش فلزی لولادار بالای فتیله تعبیه شده که پس از بسته‌شدن، با خفه‌کردن هوا یا قطع سوخت، شعله را خاموش می‌کند. نمونه کلاسیک این دسته فندک زیپو است.
• فندک‌های گازی: این فندک‌ها از گاز مایع تحت فشار (مانند بوتان) به‌عنوان سوخت استفاده می‌کنند. در فندک گازی یک دریچه فنردار وجود دارد که با فشردن دکمه یا اهرم، باز شده و گاز را رها می‌کند. همزمان یک مکانیزم جرقه‌زن فعال می‌شود که می‌تواند یک سنگ چخماق چرخان یا یک کریستال پیزوالکتریک باشد. جرقه حاصل، گاز خروجی را فوراً مشتعل می‌کند و شعله ظاهر می‌شود. شعله تا زمانی که دکمه نگه داشته شود (و گاز جریان یابد) روشن باقی می‌ماند. بسیاری از فندک‌های گازی دارای پیچ تنظیم شعله هستند که میزان گاز خروجی و ارتفاع شعله را کنترل می‌کند.
• فندک اتمی (توربو یا جت): نوع پیشرفته‌ای از فندک گازی است که شعله‌ای آبی‌رنگ، متمرکز و بسیار داغ تولید می‌کند. در این فندک‌ها، طراحی نازل و محفظه احتراق به‌گونه‌ای است که هوای بیشتری با گاز ترکیب می‌شود و احتراق کامل‌تری صورت می‌گیرد؛ نتیجه آن شعله‌ای باریک و پرحرارت شبیه مشعل است. اغلب فندک‌های اتمی برای ایجاد جرقه از مکانیزم پیزوالکتریک استفاده می‌کنند (با فشار یک دکمه جرقه زده می‌شود). مهم‌ترین ویژگی فندک اتمی، مقاومت شعله آن در برابر باد است، به طوری که با وزش باد به‌سادگی خاموش نمی‌شود. از این رو به آنها فندک ضدباد نیز می‌گویند. این نوع فندک برای روشن‌کردن سیگار در فضای باز، شعله گرفتن سریع زغال یا حتی کاربردهای فنی (مانند لحیم‌کاری سبک) مناسب است.
• فندک برقی (پلاسمایی یا USB): در فندک‌های جدید الکتریکی به‌جای شعله حاصل از سوخت، از یک قوس الکتریکی داغ برای آتش‌زدن استفاده می‌شود. این فندک‌ها یک باتری قابل شارژ دارند و با فشردن دکمه، مدار الکترونیکی ولتاژ بسیار بالایی را بین دو الکترود ایجاد می‌کند و جرقه‌ای شبیه پلاسما پدید می‌آورد. این قوس الکتریکی حرارت کافی برای روشن کردن سیگار، کاغذ و سایر مواد قابل اشتعال را دارد. مزیت مهم فندک‌های پلاسمایی این است که کاملاً بدون شعله بوده و در نتیجه حتی در باد شدید نیز خاموش نمی‌شوند. همچنین نیازی به پر کردن سوخت ندارند و تنها با شارژ الکتریکی مجدداً قابل استفاده‌اند.
• فندک بدون شعله (المنتی یا خودرویی): گونه‌ای از فندک‌ها که در آنها شعله آتش مستقیم دیده نمی‌شود بلکه یک سیم‌پیچ فلزی با جریان برق داغ می‌شود و مانند المنت به رنگ قرمز در می‌آید. فندک خودرو که در داشبورد اتومبیل‌ها تعبیه می‌شود نمونه بارز این نوع است؛ با فشردن فندک خودرو، جریان برق ۱۲ ولت خودرو سیم‌پیچ را طی چند ثانیه داغ کرده و می‌توان با حرارت آن سیگار را روشن کرد. به این نوع طراحی، فندک بی‌لهیب نیز می‌گویند که در محیط‌هایی کاربرد دارد که حضور شعله باز خطرناک است (مثل محل‌هایی با بخارات اشتعال‌پذیر). برخی فندک‌های برقی همراه (پرتابل) نیز از همین تکنیک المنتی بهره می‌برند.
• فندک دائمی (چخماقی یا چوب کبریتی دائم): این نوع فندک طرحی جالب و متفاوت دارد. فندک دائمی از یک محفظه فلزی پرشده با سوخت (نفتا) و یک میله فلزی رزوه‌دار تشکیل شده است. درون میله یک فتـیله قرار دارد که انتهای آن بیرون می‌زند. میله مانند درب پیچ‌شونده درون محفظه سوخت نگهداری می‌شود و فتـیله را آغشته به سوخت نگه می‌دارد. برای استفاده، میله را مانند کبریت از محفظه بیرون می‌کشند و کنار سنگ آتش‌زنه کشیده می‌شود تا جرقه زده و فتـیله مشتعل شود. این میله شعله‌ور عملاً نقش یک چوب کبریت بادوام را ایفا می‌کند. برای خاموش کردنش، شعله را فوت می‌کنند و میله را دوباره داخل محفظه می‌بندند تا فتـیله برای استفاده بعدی آماده شود. مزیت این طرح آن است که به دلیل بسته‌بودن تقریباً کامل محفظه با یک واشر، سوخت خیلی کند تبخیر می‌شود و برخلاف زیپو، مدت بیشتری بدون خشک‌شدن قابل استفاده است.

(علاوه بر موارد فوق، انواع خاص دیگری نیز وجود دارند مانند فندک‌های خورشیدی که با متمرکز کردن نور خورشید آتش می‌زنند، اما کاربرد آنها بسیار محدود و نایاب است.)

برندهای معروف و مقایسه آن‌ها

در طول سال‌ها، شرکت‌ها و برندهای متعددی در زمینه طراحی و ساخت فندک فعالیت کرده‌اند که برخی از آنها به دلیل کیفیت و نوآوری محصولات‌شان بسیار شناخته‌شده‌اند. در اینجا به چند برند مطرح فندک و ویژگی‌های شاخص آنها اشاره می‌کنیم:

• Zippo (زیپو) – یکی از معروف‌ترین نام‌ها در دنیای فندک. زیپو یک برند آمریکایی است که از سال ۱۹۳۲ فندک‌های بنزینی قابل‌شارژ تولید می‌کند. بدنه فندک‌های زیپو معمولاً فلزی (برنجی یا فولادی) و بسیار بادوام است. طراحی کلاسیک لولا‌دار، شعله پایدار و ضدباد و همچنین دوام بالا از ویژگی‌های این برند است. زیپوها به دلیل ظاهر شیک و عملکرد مطمئن، بین کلکسیونرها نیز محبوبیت دارند و برخی مدل‌هایشان ارزش کلکسیونی پیدا کرده‌اند.
• BIC (بیک) – برند فرانسوی بیک بزرگ‌ترین تولیدکننده فندک‌های یک‌بارمصرف در جهان است. فندک‌های بیک به خاطر طراحی ساده، اندازه کوچک و خوش‌دست و قیمت ارزان معروف شده‌اند. کیفیت ساخت این فندک‌های پلاستیکی به قدری بالا بوده که الگوی بسیاری از شرکت‌های دیگر قرار گرفته است. بیک سالانه میلیاردها فندک تولید و عرضه می‌کند و طراحی آن از دهه ۱۹۷۰ تاکنون تقریباً بدون تغییر مانده است (یک نمونه از طراحی صنعتی موفق که حتی در موزه هنر نیویورک به نمایش درآمده است).
• Clipper (کلیپر) – کلیپر یک برند اسپانیایی است که به تولید فندک‌های گازی قابل‌شارژ شهرت دارد. طراحی استوانه‌ای ساده با تنوع بسیار در رنگ و طرح، از مشخصات کلیپر است. یکی از ابتکارات کلیپر قابلیت بیرون‌آوردن سنگ و فنر جرقه‌زن است که امکان تعویض سنگ چخماق را می‌دهد. بدنه این فندک‌ها در مدل‌های استاندارد از پلاستیک فشرده ساخته می‌شود (سبک و ارزان) اما مدل‌های فلزی و حتی روکش‌طلا نیز توسط این شرکت عرضه شده‌است. به دلیل قیمت مناسب و کاربردی‌بودن، کلیپر رقیب جدی زیپو محسوب می‌شود و سهم بزرگی از بازار فندک را در اختیار دارد.
• S.T. Dupont (اس‌.تی. دوپونت) – برند فرانسوی دوپونت یکی از تولیدکنندگان سرشناس فندک‌های لوکس است. فندک‌های دوپونت به طراحی بسیار هنرمندانه و کیفیت ساخت بی‌نقص شهرت دارند. بدنه این فندک‌ها غالباً از فلزات گران‌بها (مانند نقره، طلا) یا لاک‌های مخصوص ساخته می‌شود و مکانیزم جرقه‌زن و شعله آنها با دقت بالایی تنظیم شده است. صدای خاص “کلینک” درِ فندک دوپونت هنگام بازشدن، در میان علاقه‌مندان به یک شاخص تبدیل شده است. این برند که از اواخر قرن 19 فعالیت می‌کند، فندک‌هایی در رده قیمتی بسیار بالا ارائه می‌دهد و بیشتر مورد توجه کلکسیونرها و افراد علاقه‌مند به کالاهای لوکس است.
• Dunhill (دانهیل) – شرکت بریتانیایی آلفرد دانهیل نیز یکی از قدیمی‌ترین سازندگان فندک‌های لوکس به‌شمار می‌رود. دانهیل در دهه ۱۹۲۰ میلادی با ساخت فندک‌های رو میزی و جیبی ابتکاری شهرت یافت. یکی از نوآوری‌های دانهیل ساخت فندک قابل‌شارژ گازی در دهه ۵۰ بود که از اولین فندک‌های گازی مدرن محسوب می‌شود. فندک‌های دانهیل به کیفیت مکانیزم، طراحی کلاسیک و قیمت بالا شناخته می‌شوند و امروزه نیز تولید محدود آنها ادامه دارد.
• Honest و Jobon (آنست و جوبون) – این‌ها دو برند چینی محبوب هستند که در سال‌های اخیر به دلیل ارائه فندک‌های با کیفیت و قیمت مناسب مورد توجه قرار گرفته‌اند. فندک‌های جوبون (JOBON) عمدتاً گازی و فلزی بوده و دارای شعله قوی و پایدار هستند؛ طراحی‌های متنوع از کلاسیک تا فانتزی و لوکس در محصولات این برند دیده می‌شود. برند آنست (Honest) نیز انواع فندک‌های گازی و بنزینی را با کیفیت ساخت بالا عرضه می‌کند. بدنه فلزی مقاوم، شعله خوب و تنوع طرح از ویژگی‌های آنست است و این برند نیز به داشتن قیمت مقرون‌به‌صرفه شهرت دارد. بطور کلی، ظهور این برندهای جدید آسیایی رقابت را در بازار فندک افزایش داده و گزینه‌های اقتصادی‌تری پیش روی خریداران قرار داده است.

(از دیگر نام‌های قابل ذکر می‌توان به Ronson که مخترع اولین فندک‌های اتوماتیک بود، Colibri که اولین فندک پیزوالکتریک را در دهه ۵۰ عرضه کرد، و IMCO سازنده اتریشی فندک‌های بنزینی قدیمی اشاره کرد. هر کدام از این برندها سهمی در پیشرفت طراحی فندک داشته‌اند.)

مواد مورد استفاده در ساخت فندک

اجزای مختلف فندک‌ها از مواد متنوعی ساخته می‌شوند که هر کدام بر کیفیت و عملکرد فندک تأثیرگذارند. بدنه فندک معمولاً یا از جنس فلز است یا پلاستیک. فندک‌های فلزی از موادی چون فولاد، برنج یا آلیاژهای روی (مانند زاماک) ساخته می‌شوند و به استحکام و دوام فندک می‌افزایند. فندک‌های مشهور زیپو نمونه‌ای از بدنه‌های فلزی (عمدتاً برنج با روکش کروم یا رنگ) هستند. در مقابل، بدنه بسیاری از فندک‌های یک‌بارمصرف و ارزان قیمت از پلاستیک مقاوم (مانند پلی‌استال یا پلی‌پروپیلن) ساخته می‌شود که سبک و کم‌هزینه است. البته در مدل‌های لوکس، از فلزات گران‌بها نیز استفاده می‌شود؛ برای نمونه برخی نسخه‌های کلکسیونی فندک دوپونت دارای روکش طلا یا پلاتین هستند و حتی در برند کلیپر نیز بدنه‌هایی از جنس طلا در سری‌های خاص تولید شده است.

سوخت فندک بسته به نوع آن می‌تواند مایع یا گاز باشد. سوخت مایع اکثر فندک‌های بنزینی نوعی نفتای بسیار فرّار (معروف به بنزین فندک) است که به سرعت تبخیر شده و قابل اشتعال است. سوخت فندک‌های گازی، گاز مایع نفتی (LPG) نظیر بوتان یا ترکیب بوتان-پروپان است که تحت فشار به مایع تبدیل و در مخزن نگهداری می‌شود. هر دوی این سوخت‌ها از مشتقات نفت خام هستند و ارزش حرارتی بالایی دارند. نوع سوخت بر کیفیت شعله تأثیر مستقیم دارد؛ مثلاً بوتان شعله تمیزتر و قابل‌کنترل‌تری نسبت به نفتا دارد و بوی کمتری تولید می‌کند.

مکانیزم جرقه‌زن در فندک‌ها عموماً از دو نوع ماده استفاده می‌کند: سنگ آتش‌زنه یا کریستال پیزوالکتریک. سنگ آتش‌زنه که در فندک‌ها به کار می‌رود در واقع قطعه‌ای از آلیاژی به نام فروسِریم است که ترکیبی از فلزات خاکی کمیاب (مانند سریم و لانتان) می‌باشد. این آلیاژ زمانی که با یک سطح زبر (چرخ فولادی فندک) تماس شدید پیدا کند، جرقه‌های پرحرارتی تولید می‌کند. کیفیت فروسریم به کار رفته می‌تواند بر مقدار و حرارت جرقه مؤثر باشد؛ فندک‌های ارزان ممکن است سنگی داشته باشند که زودتر تمام یا خرد شود. در فندک‌های پیزوالکتریک، ماده جرقه‌زن یک کریستال (معمولاً کوارتز یا سرامیک ویژه) است که تحت فشار مکانیکی، ولتاژ الکتریکی بالایی تولید می‌کند و جرقه الکتریکی می‌جهد. این بلورها دوام زیادی دارند و تا سال‌ها می‌توانند جرقه بزنند، هرچند در صورت خرابی معمولاً قابل تعمیر توسط کاربر نیستند.

فتیله جزء دیگری از فندک‌های بنزینی است که از الیاف جاذب سوخت (معمولاً پنبه نسوز یا الیاف مصنوعی مقاوم به حرارت) ساخته می‌شود. فتیله وظیفه هدایت سوخت مایع به بالای محفظه و نگه‌داشتن شعله را دارد. جنس فتیله باید طوری باشد که خودش نسوزد و تنها سوخت را بسوزاند؛ به همین دلیل در بافت آن معمولاً نخ‌های نسوز یا سیم‌های نازک فلزی به کار می‌رود تا استحکام حرارتی داشته باشد. با گذشت زمان، سر فتیله می‌سوزد و کوتاه می‌شود که باید هر از چند گاهی تنظیم یا تعویض گردد تا شعله افت نکند.

سایر مواد: در فندک‌های اتمی و مشعل‌دار، معمولاً قطعات کوچکی از جنس سرامیک نسوز در اطراف نازل شعله وجود دارد تا حرارت بسیار بالا را تحمل کند. همچنین واشرهای لاستیکی (اغلب از نئوپرن یا سیلیکون) برای درزبندی مخزن و شیرها استفاده می‌شوند تا از نشت گاز یا سوخت جلوگیری کنند. فنرهای فلزی کوچک در زیر سنگ آتش‌زنه یا در سوپاپ گاز به کار می‌روند. برخی فندک‌ها دارای پوشش‌های تزیینی مانند لاک یا رنگ نسوز روی بدنه هستند. در فندک‌های لوکس، علاوه بر فلزات گران‌بها، ممکن است از چرم، چوب‌های خاص یا جواهرات برای تزیین بدنه استفاده شود.

به طور کلی، کیفیت مواد به‌کاررفته در ساخت فندک نقش مهمی در عملکرد و دوام آن دارد. به عنوان مثال، بدنه فلزی مرغوب در برابر ضربه و حرارت مقاوم است و سال‌ها کار می‌کند، در حالی که بدنه‌های پلاستیکی ارزان ممکن است بر اثر گرمای زیاد تاب بردارند یا ترک بخورند. سوخت با خلوص بالا شعله یکنواخت‌تر و تمیزتری خواهد داد، در حالی که سوخت ناخالص یا مرطوب ممکن است باعث دود کردن یا خاموش شدن شعله شود. حتی جنس چرخ جرقه‌زن (معمولاً فولاد آبدیده) و کیفیت ساخت شیر خروجی گاز نیز بر راحتی استفاده و ایمنی اثر دارد. بنابراین شرکت‌های معتبر با استفاده از مواد باکیفیت‌تر، فندک‌هایی مطمئن‌تر و بادوام‌تر تولید می‌کنند، هر چند قیمت تمام‌شده بالاتری داشته باشند.

نکات ایمنی و نحوه نگهداری فندک

فندک وسیله‌ای است که در صورت بی‌احتیاطی می‌تواند خطرساز شود؛ از سوی دیگر با نگهداری صحیح می‌توان عمر آن را افزایش داد. برای حفظ ایمنی و افزایش عمر مفید فندک، رعایت چند نکته‌ی ساده ولی مهم ضروری است:

• دور از دسترس کودکان: فندک را همواره دور از دسترس کودکان نگه دارید؛ حتی فندک‌های دارای قفل ایمنی هم کاملاً کودک‌نافذ نیستند و نباید جایگزین نظارت بزرگسال شوند. کنجکاوی کودکان می‌تواند به حوادث جبران‌ناپذیر منجر شود، پس مطمئن شوید که بچه‌ها به فندک دسترسی نداشته باشند.
• پرهیز از حرارت شدید: هرگز فندک را در معرض دمای خیلی بالا قرار ندهید. مثلاً آن را زیر نور مستقیم خورشید یا داخل خودروی پارک‌شده در هوای گرم رها نکنید، چرا که افزایش دمای مخزن می‌تواند باعث افزایش فشار گاز و نشت آن شود یا مکانیزم را معیوب کند. به طور کلی دمای ایده‌آل نگهداری فندک دمای اتاق (حدود ۲۰ تا ۲۵ درجه) و در جای خشک است.
• روشن نگه‌نداشتن طولانی: از روشن نگه‌داشتن مداوم فندک برای مدت طولانی خودداری کنید. بسیاری از سازندگان توصیه می‌کنند فندک بیش از ۱۰ تا ۳۰ ثانیه پیوسته روشن نماند؛ چرا که هم بدنه فندک بسیار داغ می‌شود و ممکن است به دست شما صدمه بزند و هم قطعات داخلی (مانند واشرها یا فنر) بر اثر حرارت بالا آسیب ببینند. پس اگر نیاز به شعله بلندمدت دارید (مثلاً برای روشن کردن زغال)، از روشن کردن مکرر فندک با فواصل استراحت استفاده کنید یا سراغ ابزارهای دیگر بروید.
• تمیزکاری منظم: اجازه ندهید ذرات خاک، پرز یا دوده در بخش‌های مختلف فندک انباشته شود. خصوصاً ناحیه چرخ جرقه‌زن و دریچه خروج گاز را هر چندوقت یک‌بار بررسی کرده و تمیز کنید. وجود آشغال در این قسمت‌ها می‌تواند جلوی جرقه یا خروج روان گاز را بگیرد. برای تمیز کردن می‌توانید از یک برس کوچک (مثل مسواک کهنه) یا هوای فشرده استفاده کنید. البته حتماً قبل از تمیز کردن، فندک را خاموش کرده و خنک باشد.
• سوخت‌گیری و شارژ صحیح: همیشه از سوخت مناسب برای فندک خود استفاده کنید. به عنوان مثال، فقط از بنزین ویژه فندک برای مدل‌های بنزینی (زیپو) استفاده شود و برای فندک‌های گازی فقط گاز بوتان یا گاز توصیه‌شده کارخانه به کار رود. استفاده از سوخت‌های نامناسب می‌تواند به انسداد منافذ یا کاهش کارایی شعله منجر شود. هنگام پر کردن فندک گازی، آن را وارونه نگه دارید و نازل اسپری گاز را محکم در سوپاپ وارد کنید و به اندازه کافی (نه بیش از حد) فشار دهید تا مخزن پر شود. پس از شارژ، چند دقیقه صبر کنید تا گاز به دمای محیط برسد و سپس فندک را روشن کنید. در فندک‌های بنزینی نیز مخزن پنبه‌ای را بیش از حد از بنزین اشباع نکنید؛ مقدار اضافی را خالی کنید تا چکه نکند، سپس فندک را ببندید.
• تعویض به‌موقع قطعات مصرفی: در فندک‌های بنزینی، هر زمان احساس کردید جرقه ضعیف شده یا دیگر فندک روشن نمی‌شود، احتمالاً سنگ چخماق تمام شده است. سنگ را طبق دستورالعمل سازنده تعویض کنید (معمولاً از زیر فندک با باز کردن پیچ فنر). همچنین اگر فتیله کوتاه شده یا انتهای آن سوخته و سیاه شده است، آن را مقداری بیرون بکشید و قسمت سوخته را با قیچی بچینید؛ یا در صورت لزوم فتیله جدید جایگزین کنید. این کار باعث می‌شود شعله دوباره بلند و پایدار شود. در فندک‌های گازی، چنانچه بعد از مدتی جرقه‌زن پیزوالکتریک ضعیف عمل می‌کند، ممکن است نیاز به تنظیم یا در موارد نادر تعویض داشته باشد (که معمولاً باید توسط تکنسین انجام شود).
• بازرسی نشت و خرابی: هر چند وقت یک‌بار فندک خود را از نظر سلامت بررسی کنید. اگر بوی گاز احساس کردید یا متوجه شدید فندک حتی در حالت بسته کمی بو می‌دهد، احتمال نشت گاز وجود دارد. در فندک‌های گازی می‌توانید محل اتصال شیر را با کف صابون تست کنید (در صورت نشتی حباب خواهد کرد). فندکی که نشتی دارد را تا زمان رفع عیب روشن نکنید. همچنین ترک‌خوردگی بدنه پلاستیکی یا شل شدن درپوش فندک‌های بنزینی مواردی است که باید جدی گرفته شود. در صورت مشاهده چنین مشکلاتی، برای تعمیر اقدام کنید یا فندک را تعویض نمایید.

با رعایت نکات بالا، علاوه بر ارتقای ایمنی استفاده، عمر مفید فندک شما نیز به طور چشمگیری افزایش می‌یابد و همیشه یک شعله مطمئن در اختیار خواهید داشت.

استفاده‌های خاص از فندک در صنایع مختلف

هرچند فندک عمدتاً به عنوان وسیله‌ای برای روشن کردن سیگار یا آتش در زندگی روزمره شناخته می‌شود، اما در برخی صنایع و کاربردهای ویژه نیز نقش دارد. در این قسمت به چند کاربرد خاص فندک در زمینه‌های مختلف به‌طور خلاصه اشاره می‌کنیم:

• صنایع فضای باز و بقا: در کوهنوردی، کمپینگ و نظامی‌گری، از فندک‌های مقاوم و ویژه استفاده می‌شود. برای مثال، فندک‌های ضدباد و ضدآب در تجهیزات بقا اهمیت زیادی دارند تا بتوان در شرایط نامساعد جوی آتش روشن کرد. سربازان و ماجراجویان معمولاً یک فندک مطمئن در کوله خود دارند چون راه‌اندازی آتش برای گرما، پخت‌وپز یا ارسال علامت ضرورت دارد.
• آزمایشگاه‌ها و صنایع شیمیایی: در محیط‌هایی که حضور شعله باز خطر انفجار یا آتش‌سوزی دارد (مثلاً آزمایشگاه‌های حاوی بخارات قابل‌اشتعال یا معادن گازخیز)، از فندک‌های بی‌لهیب یا جرقه‌زن‌های ایمنی استفاده می‌شود. این ابزارها بدون ایجاد شعله‌ی آزاد، حرارت کافی برای اشتعال کنترل‌شده فراهم می‌کنند. همچنین در آزمایشگاه‌ها، فندک یا شعله‌افکن برای روشن کردن مشعل بونزن و چراغ الکلی رایج است.
• آشپزی و صنایع غذایی: سرآشپزها و قنادها گاهی از فندک‌های مشعل‌دار (توربو) برای کارهای خاص استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، در تهیه دسر کرم‌بروله از مشعل دستی (شبیه فندک اتمی) برای کارامل کردن شکر روی سطح دسر استفاده می‌شود. همچنین برای شعله‌ور ساختن سریع اجاق گازهای صنعتی یا زغال کباب‌پز در رستوران‌ها نیز فندک‌های گازی قوی به کار می‌روند. داشتن یک فندک مطمئن در آشپزخانه صنعتی از ملزومات ایمنی محسوب می‌شود.
• صنایع فنی و جوشکاری سبک: فندک‌های اتمی با شعله متمرکز و داغ خود در برخی کارهای فنی مورد استفاده قرار می‌گیرند. برای نمونه، در لحیم‌کاری قطعات الکترونیکی یا حرارت دادن موضعی لوله‌های پلاستیکی کوچک، از شعله فندک اتمی استفاده می‌شود. این شعله به دلیل حرارت بالا حتی می‌تواند برخی فلزات را ذوب کند و عملکردی شبیه یک مشعل لحیم‌کاری کوچک داشته باشد. البته برای کارهای صنعتی بزرگ، مشعل‌های پروپان اکسیژن به‌کار می‌رود و فندک فقط در موارد اضطراری یا کارهای ظریف کاربرد دارد.
• تبلیغات و مد: فندک‌ها به دلیل جذابیت و کاربرد عمومی، به عنوان هدایای تبلیغاتی نیز رایج هستند. شرکت‌ها لوگوی خود را روی فندک‌های ارزان‌قیمت چاپ می‌کنند و میان مشتریان پخش می‌کنند که به نوعی ابزار تبلیغاتی عمل می‌کند. از سوی دیگر، در صنعت مد و اشیای لوکس، فندک‌های زیبا و طراحی‌شده توسط برندهای معتبر به عنوان اکسسوری‌های شیک به فروش می‌رسند. برای نمونه، حمل یک فندک دوپونت یا دانهیل بخشی از استایل بعضی افراد شده است. همچنین در دنیای کلکسیون، فندک‌های قدیمی و نایاب جزو اقلام محبوب کلکسیونرها هستند و حتی موزه‌هایی برای نمایش تاریخچه فندک برپا شده است.

به طور خلاصه، کاربردهای فندک فراتر از روشن کردن سیگار است و در هرجایی که نیاز به آتش کنترل‌شده باشد – از آزمایشگاه گرفته تا آشپزخانه و طبیعت – می‌تواند ابزاری مفید و sometimes حیاتی باشد.

تأثیرات زیست محیطی فندک‌ها

استفاده گسترده از فندک‌های یک‌بارمصرف پلاستیکی در دهه‌های اخیر، پیامدهای زیست‌محیطی قابل توجهی به دنبال داشته است. این فندک‌ها ارزان و در دسترس‌اند و سالانه میلیاردها عدد از آنها در جهان تولید و مصرف می‌شود. اما عمر مفید کوتاه و دور ریخته شدن آنها پس از خالی شدن سوخت، موجب انباشت حجم عظیمی از زباله‌های تجزیه‌ناپذیر در محیط‌زیست شده است.

آلودگی پلاستیکی: بدنه اغلب فندک‌های یک‌بارمصرف از پلاستیک ساخته شده که به راحتی در طبیعت تجزیه نمی‌شود. برآورد شده است هر فندک پلاستیکی ممکن است صدها سال در محیط باقی بماند. بنابراین دور انداختن میلیون‌ها فندک در سال به افزایش زباله‌های پلاستیکی در خاک‌ها و اقیانوس‌ها دامن می‌زند. در سواحل دورافتاده اقیانوس آرام، در شکم پرندگان دریایی (مانند آلباتروس‌ها) تعداد زیادی فندک پلاستیکی یافت شده که به اشتباه بلعیده‌اند و باعث مرگشان شده است. این نمونه‌ای از خطراتی است که زباله پلاستیکی فندک برای حیات وحش ایجاد می‌کند. حیوانات خشکی نیز ممکن است فندک‌های کوچک رنگی را با خوراک اشتباه بگیرند یا روی آنها قدم بگذارند و دچار جراحت شوند.

آلودگی شیمیایی خاک و آب: فندک‌ها علاوه بر پلاستیک، حاوی سوخت‌های شیمیایی (بوتان، پروپان، نفتا) و اجزایی فلزی هستند. اگر فندک‌های مصرف‌شده به شکل مناسبی دفع نشوند، نشت سوخت از آنها می‌تواند خاک و آب‌های زیرزمینی را آلوده کند. مثلاً بوتان مایع با نفوذ به خاک، ترکیبات هیدروکربنی وارد محیط می‌کند که برای میکروارگانیسم‌ها و گیاهان سمی است و چرخه طبیعی تجزیه را مختل می‌کند. علاوه بر این، چون بخش زیادی از زباله‌های جهان سوزانده می‌شوند، سوختن فندک‌های دورریخته‌شده نیز خود باعث آزاد شدن گازهای سمی و گلخانه‌ای می‌شود. پلاستیک بدنه فندک (معمولاً از نوع پلی‌اکسی‌متیلن یا POM) هنگام سوختن در حضور کلر و سایر مواد می‌تواند گاز فرمالدهید آزاد کند که یک آلاینده خطرناک هواست. بنابراین فندک‌های دورریختنی از دو جهت محیط زیست را تهدید می‌کنند: یکی رها شدن به شکل زباله پلاستیکی پایدار، و دیگری آلایندگی در صورت سوزانده شدن.

مصرف منابع و انرژی: تولید انبوه فندک‌های ارزان‌قیمت، خود مستلزم صرف منابع ارزشمند طبیعی است. پلاستیک مورد استفاده برای ساخت بدنه آنها از نفت خام به دست می‌آید و پالایش و شکل‌دهی آن انرژی زیادی مصرف می‌کند. سوخت درون فندک (چه بوتان و چه نفتا) نیز از منابع فسیلی تامین می‌شود که استخراج و فرآورش آن همراه با انتشار گازهای گلخانه‌ای و تخریب محیط زیست در محل استخراج است. طبق برآوردها، تنها شرکت بیک سالانه بیش از ۲ میلیارد فندک تولید می‌کند؛ تصور کنید برای ساخت این تعداد فندک چه میزان پلاستیک و گاز مایع مصرف می‌شود. افزون بر این، حمل‌ونقل و توزیع میلیاردها فندک در سراسر دنیا خود به مصرف سوخت‌های فسیلی (برای خودروهای ترابری) و انتشار CO₂ منجر می‌شود. از این رو فندک‌های یک‌بارمصرف در نگاه کلان، با هزینه انرژی و کربن قابل توجهی همراهند و به پایداری محیط‌زیست آسیب می‌زنند.

راه‌حل‌های پایدار: برای کاهش تأثیرات زیست‌محیطی فندک‌ها، چند رویکرد وجود دارد. مهم‌ترین اقدام، کاهش مصرف فندک‌های یک‌بارمصرف و جایگزینی آنها با انواع بادوام‌تر است. استفاده از فندک‌های فلزی قابل‌شارژ (چه بنزینی، چه گازی) به جای مدل‌های پلاستیکی، باعث می‌شود هر فندک بارها و سال‌ها استفاده شود و زباله کمتری تولید گردد. به عنوان مثال، یک فندک زیپو می‌تواند ده‌ها سال کار کند و طی این مدت از دور انداختن صدها فندک پلاستیکی جلوگیری شود. همچنین فندک‌های برقی USB که اخیراً رایج شده‌اند گزینه مناسبی هستند چون نیازی به سوخت فسیلی ندارند و با هر بار شارژ برق می‌توانند ده‌ها مرتبه استفاده شوند. این فندک‌ها دود و گاز آلاینده تولید نمی‌کنند، دوام بالایی دارند و بسیاری از آن‌ها در پایان عمر قابل بازیافت هستند. برخی شرکت‌های تولیدکننده فندک نیز در جهت حفظ محیط‌زیست گام‌هایی برداشته‌اند؛ برای مثال برنامه‌های بازیافت فندک‌های مصرف‌شده یا استفاده از پلاستیک‌های بازیافتی در تولید فندک جدید. هرچند این اقدامات هنوز گسترده نشده، اما افزایش آگاهی عمومی می‌تواند شرکت‌ها را به حرکت به سمت تولید محصولات سبزتر سوق دهد.

در نهایت، مانند هر محصول مصرفی دیگری، مسئولیت مصرف‌کننده نیز مهم است. در صورت امکان، از فندک‌های قابل استفاده مجدد بهره ببرید و اگر مجبور به استفاده از فندک یک‌بارمصرف شدید، آن را در سطل زباله مناسب بیندازید تا حداقل وارد طبیعت نشود. با همین اقدامات ساده می‌توانیم به کاهش بار آلودگی ناشی از این ابزار کوچک اما پرشمار کمک کنیم.

کاربردهای فندک

فندک‌ها به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد آتش، کاربردهای متنوعی در زندگی روزمره ما پیدا کرده‌اند. در این بخش به طور خلاصه مهم‌ترین کاربردهای فندک را مرور می‌کنیم:

• مصارف دخانیات: رایج‌ترین استفاده فندک روشن کردن سیگار، سیگار برگ و پیپ است. افراد سیگاری معمولاً همواره یک فندک به همراه دارند تا در صورت نیاز سیگار خود را آتش بزنند. فندک‌ها همچنین برای روشن کردن ذغال قلیان و پیپ تنباکو استفاده می‌شوند.
• آشپزی خانگی: بسیاری از اجاق‌گازهای خانگی و شعله‌های پخت‌وپز با گاز کار می‌کنند و برای روشن کردن آنها از فندک (یا فندک‌های جرقه‌زن تعبیه‌شده) استفاده می‌شود. روشن کردن شعله اجاق یا فر گازی با فندک یکی از کاربردهای روزمره آن است. همچنین برای روشن کردن شمع‌ها در خانه، چه شمع روشنایی و چه شمع تولد، فندک وسیله‌ای سریع و راحت است. برخی افراد برای روشن کردن عود و اسپند نیز از فندک استفاده می‌کنند.
• گرمایش و روشنایی: در مواقعی که دسترسی به منابع معمول آتش (مانند کبریت یا برق) ندارید، فندک می‌تواند ابزار نجات‌بخشی باشد. مثلاً در قطع برق، با فندک می‌توان شمع یا چراغ نفتی را روشن کرد. در سفرهای کمپینگ و طبیعت‌گردی نیز از فندک برای روشن کردن آتش اردو (جهت گرما، پخت‌وپز یا دور کردن حیوانات) استفاده می‌شود. فندک به دلیل اندازه کوچک و وزن کم، یکی از اقلام ضروری در کیت‌های بقا و کمک‌های اولیه است.
• افروختن آتش و باربیکیو: برای روشن کردن ذغال منقل کباب یا باربیکیو، معمولاً از یک فندک یا مشعل کوچک کمک می‌گیرند. ابتدا مقداری ماده آتش‌گیر (مثل الکل جامد یا ژل آتش‌زا) روی ذغال‌ها قرار داده شده و سپس با فندک آن را شعله‌ور می‌کنند تا ذغال‌ها کم‌کم سرخ شوند. همچنین برای روشن کردن بخاری‌های نفتی یا هیزمی در خانه‌های روستایی یا چادرهای عشایری، فندک کاربرد دارد.
• آتش‌بازی و وسایل تفریحی: در جشن‌ها و مراسم آتش‌بازی، فندک برای روشن کردن فشفشه‌ها، فتیله ترقه‌ها و سایر وسایل آتش‌بازی استفاده می‌شود. حتی در کمپ‌های تابستانی نوجوانان، روشن کردن مشعل یا آتش اردو با فندک جزو تفریحات به شمار می‌آید (البته همیشه باید جوانب ایمنی رعایت شود).

به طور خلاصه، هر جا نیازی به آتش باشد فندک می‌تواند حاضر باشد – از کارهای کوچک و روزمره گرفته تا شرایط خاص و اضطراری. همین گستردگی کاربرد است که فندک را به ابزاری پراستفاده در میان عموم مردم بدل کرده است.

مزایا و معایب استفاده از فندک‌های مختلف

انواع مختلف فندک‌ها هر یک نقاط قوت و ضعف ویژه خود را دارند. در این بخش، به مقایسه مزایا و معایب چند دسته اصلی فندک می‌پردازیم تا بتوانید بر اساس نیاز خود انتخاب آگاهانه‌تری داشته باشید:

فندک‌های بنزینی (نفتا) – مانند زیپو و فندک‌های نفتی قدیمی:
• مزایا: قابل استفاده مجدد (قابلیت شارژ سوخت بارها و بارها)، دارای بدنه فلزی مستحکم و بادوام، عملکرد مطمئن حتی در شرایط سرد و مرطوب، و اغلب ضدباد یا کم‌حساس به باد (به ویژه در مدل‌هایی مثل زیپو که محفظه شعله محافظ دارد). همچنین این فندک‌ها از نظر نوستالژیک و ظاهری جذاب‌اند و بسیاری افراد به دلیل حس کلاسیک آن‌ها را ترجیح می‌دهند. در هوای بسیار سرد که گاز بوتان به خوبی تبخیر نمی‌شود، فندک بنزینی همچنان عملکرد بهتری دارد.
• معایب: سوخت نفتا بسیار فرّار است و به سرعت تبخیر می‌شود؛ بنابراین اگر از فندک بنزینی استفاده روزمره نکنید هم لازم است هر چند روز یک بار مخزن آن را دوباره پر کنید. این یک نقطه ضعف است که نیاز به نگهداری مکرر دارد. بوی سوخت بنزینی (و بخار آن) نیز برای برخی ناخوشایند است و ممکن است در جیب یا کیف شما پخش شود. شعله فندک بنزینی معمولاً ارتفاع ثابتی دارد و مانند فندک‌های گازی قابل تنظیم آسان نیست. همچنین برای عملکرد بهینه، هر از چندگاهی باید سنگ چخماق و فتیله آن تعویض یا تنظیم شود که هرچند کار سختی نیست اما از کاربر توجه می‌طلبد.

فندک‌های گازی یک‌بارمصرف – فندک‌های پلاستیکی نظیر بیک:
• مزایا: قیمت بسیار ارزان و در دسترس بودن (در هر فروشگاهی به آسانی پیدا می‌شوند)، سبک‌وزن و کوچک هستند، کاربری بسیار ساده‌ای دارند (بدون نیاز به هیچ تنظیم یا نگهداری خاص) و تا زمانی که گاز داشته باشند معمولاً شعله ثابت و قابل قبولی ارائه می‌دهند. همچنین برخلاف فندک بنزینی، بو یا نشتی سوخت ندارند و تمیزتر هستند.
• معایب: مهم‌ترین عیب این فندک‌ها یک‌بارمصرف بودن آنهاست که از لحاظ اقتصادی در بلندمدت و نیز از نظر زیست‌محیطی به صرفه نیست (تبدیل به زباله پلاستیکی می‌شوند). عمر محدودی دارند و پس از اتمام گاز باید دور انداخته شوند. بسیاری از مدل‌های ارزان‌قیمت کیفیت پایینی دارند و ممکن است قبل از تمام‌شدن گاز، سنگ آنها تمام یا خراب شود. این فندک‌ها عموماً ضدباد نیستند و شعله زرد معمولی آنها با کوچک‌ترین باد خاموش می‌شود. برخی کاربران گزارش می‌کنند که تعداد دفعات شعله‌وری موثر در فندک‌های یک‌بارمصرف خیلی کمتر از ادعای کارخانه است و در واقع این فندک‌ها زودتر از حد انتظار خالی می‌شوند. با کاهش تدریجی میزان گاز، ارتفاع شعله نیز ضعیف می‌شود که می‌تواند استفاده را دشوار کند.

فندک‌های گازی قابل‌شارژ (معمولی یا اتمی) – انواع فندک‌های گازی با مخزن قابل پرکردن دوباره:
• مزایا: این فندک‌ها به کاربر اجازه می‌دهند پس از تمام‌شدن گاز، مجدداً مخزن را از کپسول بوتان پر کند؛ در نتیجه طول عمر بسیار بیشتری نسبت به انواع یک‌بارمصرف دارند و از نظر اقتصادی و زیست‌محیطی به‌صرفه‌ترند. بسیاری از مدل‌های گازی قابل‌شارژ دارای پیچ تنظیم شعله هستند، لذا کاربر می‌تواند ارتفاع و شدت شعله را بنا به نیاز تنظیم کند (مثلاً شعله کوچکتر برای مصرف سوخت کمتر در محیط سربسته یا شعله بلندتر برای فضای باز). در مدل‌های پیشرفته‌تر مثل جت‌فندک‌ها (اتمی)، مزایای بیشتری دیده می‌شود: شعله آبی متمرکز این فندک‌ها بسیار داغ است و می‌تواند در باد شدید هم روشن بماند؛ لذا برای استفاده در فضای باز، روشن کردن سیگارهای برگ قطور یا حتی ذوب کردن انتهای طناب و پلاستیک ایدئال هستند. بدنه فلزی اغلب این فندک‌ها نیز نسبت به انواع پلاستیکی مقاوم‌تر است و برخی طراحی‌های لوکس و زیبا دارند که جنبه کلکسیونی پیدا کرده‌اند.
• معایب: فندک‌های گازی قابل‌شارژ به طور معمول قیمت بالاتری نسبت به مدل‌های یک‌بارمصرف دارند (چرا که از مواد بهتر و مکانیزم پیچیده‌تری برخوردارند). فرایند شارژ مجدد بوتان نیز نیاز به خرید جداگانه کپسول گاز دارد که هزینه و دسترسی به آن را باید مدنظر گرفت. این فندک‌ها بر اثر استفاده طولانی‌مدت ممکن است دچار استهلاک شوند؛ مثلاً شیر تنظیم یا نازل آنها ممکن است پس از مدتی تنظیمش به‌هم بخورد یا رسوب بگیرد که نیاز به سرویس پیدا کند. در فندک‌های توربو، مصرف گاز نسبت به شعله معمولی بیشتر است و مخزن زودتر خالی می‌شود، به علاوه شعله آبی آنها صدایی «پیس‌مانند» و نسبتاً بلند دارد که ممکن است در محیط بسته آزاردهنده باشد. در برخی مدل‌ها نیز به دلیل فشار بالاتر مخزن، احتمال نشت گاز در صورت کیفیت ساخت پایین وجود دارد که باید به آن توجه کرد.

فندک‌های برقی (USB یا پلاسمایی) – فندک بدون شعله با قوس الکتریکی:
• مزایا: مهم‌ترین مزیت این فندک‌ها نداشتن مخزن سوخت است؛ یعنی نیازی به گاز یا بنزین ندارند و فقط با شارژ برق کار می‌کنند، از این رو دوست‌دار محیط‌زیست هستند و هزینه سوخت ندارند. عدم وجود شعله به این معناست که باد تأثیری روی عملکرد آنها ندارد؛ در طوفانی‌ترین شرایط قوس الکتریکی خاموش نمی‌شود. از نظر ایمنی نیز چون سوخت تحت فشار در کار نیست، ریسک انفجار یا نشت گاز وجود ندارد (هرچند باتری لیتیومی هم نیازمند احتیاط است). این فندک‌ها معمولاً اندازه کوچک و طراحی مدرنی دارند و با یک بار شارژ کامل می‌توانند ده‌ها مرتبه روشن شوند. علاوه بر این، بسیاری از مدل‌های برقی دارای قفل ایمنی خودکار هستند که پس از چند ثانیه قوس را قطع می‌کند تا از داغ شدن بیش از حد جلوگیری شود.
• معایب: وابستگی به منبع برق برای شارژ، شاید بزرگ‌ترین محدودیت این فندک‌ها باشد؛ در سفرهای طولانی یا مواقعی که دسترسی به شارژر ندارید، اگر باتری فندک تمام شود عملاً بلااستفاده خواهد شد. زمان روشن‌بودن پیوسته نیز در این فندک‌ها محدود است (اغلب پس از ۵ تا ۱۰ ثانیه خودکار قطع می‌شوند) که برای روشن کردن مواردی که نیاز به حرارت طولانی‌تر دارند مناسب نیستند. به علت طراحی دو الکترود روبروی هم، محدوده استفاده آنها کمی محدود است؛ مثلاً برای روشن کردن یک شمع داخل یک ظرف باریک یا آتش زدن ته یک اجاق گاز حفره‌دار، دسترسی الکترودها دشوار خواهد بود. همچنین صدای وزه خفیفی که حین ایجاد قوس تولید می‌شود ممکن است برای برخی افراد عجیب باشد. طول عمر باتری فندک‌های USB محدود بوده و بعد از چند صد بار شارژ ممکن است ظرفیت آن افت کند و نیاز به تعویض باتری یا کل دستگاه باشد. با این حال، باتری لیتیومی قابل شارژ معمولاً تا سال‌ها پاسخگوی استفاده عادی خواهد بود.

راهنمای خرید و نگهداری فندک‌های مختلف

حال که با انواع فندک و مزایا و معایب هرکدام آشنا شدیم، در این بخش به چند نکته راهنمای خرید فندک و روش صحیح نگهداری آن می‌پردازیم. این نکات به شما کمک می‌کند فندکی متناسب با نیازتان انتخاب کنید و برای سال‌ها از آن به خوبی استفاده نمایید.

نکات مهم در هنگام خرید فندک:

• هدف و کاربرد مدنظر: ابتدا مشخص کنید فندک را برای چه منظوری می‌خواهید. کاربرد اصلی شما روشن کردن سیگار است یا نیاز دارید در طبیعت آتش روشن کنید؟ آیا یک فندک شیک برای هدیه دادن می‌خواهید یا یک فندک ارزان برای مصرف روزمره؟ پاسخ به این سوال‌ها محدوده انتخاب شما را مشخص می‌کند. مثلاً برای استفاده در فضای باز و باد، فندک اتمی یا بنزینی زیپو مناسب‌تر است، اما برای استفاده صرفاً داخل منزل یک فندک گازی معمولی کفایت می‌کند. اگر اهل کلکسیون و ارزش هنری هستید، شاید به دنبال برندهای لوکس بروید.
• نوع فندک (سوخت و مکانیزم): انتخاب بین فندک بنزینی، گازی یا برقی تصمیم مهم بعدی است. هر کدام از این‌ها مزایا و معایب خود را دارند که پیش‌تر بررسی کردیم. به طور خلاصه، فندک‌های بنزینی حس کلاسیک، دوام بالا و قابلیت شارژ راحت با بنزین را دارند ولی نیاز به رسیدگی بیشتری دارند؛ فندک‌های گازی تمیزتر هستند و شعله قابل تنظیم و بی‌بو ارائه می‌دهند، اما باید گازشان را شارژ کنید؛ فندک‌های برقی مدرن‌تر و ایمن‌ترند و بدون سوخت فسیلی کار می‌کنند، ولی به شارژ برق وابسته‌اند. بر اساس اولویت‌های خود (مثلاً عدم تحمل بوی بنزین یا دردسترس نبودن گاز) نوع مناسب را انتخاب کنید.
• ایمنی و استاندارد: هنگام خرید، از وجود مکانیزم‌های ایمنی در فندک اطمینان حاصل کنید. بسیاری از فندک‌های مرغوب دارای قفل کودک یا دکمه‌های ایمنی هستند که از روشن‌شدن تصادفی جلوگیری می‌کند. خصوصاً اگر فندک را برای مصارف خانگی می‌خواهید و ممکن است در دسترس کودکان باشد، این ویژگی بسیار مهم است. همچنین فندک باید دارای استانداردهای ایمنی (مانند استاندارد CE یا استاندارد ملی) باشد تا خیالتان از بابت طراحی ایمن سوپاپ و مخزن راحت باشد. از خرید فندک‌های بی‌نام و نشان بسیار ارزان خودداری کنید، چرا که مواردی از انفجار یا نشتی در این محصولات گزارش شده است.
• کیفیت ساخت و برند: برندهای معتبر فندک (زیپو، بیک، دوپونت، کلیپر، آنست و غیره) معمولاً آزمون خود را پس داده‌اند. اگر بودجه‌تان اجازه می‌دهد، خرید از یک برند خوش‌نام مزیتی مانند دوام بیشتر، خدمات پس از فروش و اطمینان از کیفیت را به همراه دارد. به جز نام برند، خود فندک را نیز بررسی کنید: مواد بدنه (فلزی سنگین یا پلاستیک سبک؟)، کیفیت مونتاژ (لق نبودن قطعات متحرک، منظم بودن شعله، جرقه‌زنی آسان) و جزئیاتی مانند صاف بودن چرخ جرقه‌زن یا سالم بودن واشر درپوش. اگر فندک تنظیم شعله دارد، آن را امتحان کنید که روان تنظیم شود. در فندک‌های بنزینی، درپوش باید کاملاً چفت شود. گاهی بهتر است به جای پرداخت هزینه برای زرق و برق ظاهری، مدلی را انتخاب کنید که کیفیت مکانیکی بهتری داشته باشد.
• قیمت و بودجه: از قبل بودجه‌ای برای خرید فندک در نظر بگیرید. قیمت فندک‌ها از چند ده هزار تومان (برای فندک‌های پلاستیکی یا چینی ساده) شروع می‌شود و تا میلیون‌ها تومان (برای برندهای لوکس طلاکاری‌شده) می‌رسد. لازم نیست همیشه گران‌ترین را بخرید، اما در نظر داشته باشید که قیمت بسیار پایین می‌تواند نشانه کیفیت پایین باشد. اگر یک فندک فلزی بادوام با قیمت متوسط بخرید، احتمالاً در بلندمدت از خرید مکرر فندک‌های ارزان بی‌نیاز خواهید شد. برای مصارف خاص (مثلاً فندک کوهنوردی) شاید ارزش داشته باشد کمی هزینه بیشتر برای قابلیت اطمینان بالاتر بپردازید. در نهایت، فندکی را انتخاب کنید که بهترین تعادل بین قیمت و کارایی مورد انتظار شما را دارد.

پس از خرید فندک، حتماً دفترچه راهنمای آن (در صورت وجود) را مطالعه کنید. هر مدل ممکن است نکات خاصی برای شارژ سوخت یا نگهداری داشته باشد که دانستن آنها عمر دستگاه را بیشتر می‌کند. به‌عنوان مثال، برخی فندک‌های اتمی نیاز دارند که قبل از اولین استفاده مخزن‌شان هواگیری شود، یا بعضی فندک‌های برقی را نباید هنگام شارژ روشن کرد. رعایت این توصیه‌ها از سوی سازنده، ایمنی و کارایی فندک را تضمین می‌کند.

نکات نگهداری از فندک:

• همیشه فندک را در حالت بسته (درپوش بسته یا دکمه رها) نگهدارید تا سوخت آن به‌هدر نرود و قطعات جرقه‌زن مستهلک نشود.
• اگر برای مدتی طولانی قصد نگهداری فندک بدون استفاده را دارید (مثلاً چند ماه)، بهتر است مخزن آن را خالی کنید. در فندک بنزینی، بگذارید بنزین آن تبخیر شود یا آن را تخلیه کنید؛ در فندک گازی هم با فشار سوپاپ (دور از شعله) گاز را خارج کنید. این کار برای ایمنی و جلوگیری از خرابی واشرها به علت ماندن سوخت انجام می‌شود.
• فندک را به‌صورت دوره‌ای تمیز کنید؛ خصوصاً پس از چند بار شارژ کردن بنزین زیپو، ممکن است کمی دوده اطراف دهانه فتیله جمع شود که باید پاک شود. در فندک گازی، اجازه ندهید گرد و خاک سوراخ نازل را ببندد.
• در فندک‌های بنزینی، سنگ یدکی و فتیله یدکی تهیه و نگهداری کنید. هرگاه حس کردید جرقه کم شده، سنگ را عوض کنید تا به چرخ جرقه‌زن فشار نیاید. فتیله را نیز هر چند ماه یک بار بازدید کنید؛ معمولاً وقتی ۴ سانتی‌متر از فتیله سوخته باشد زمان تعویض آن رسیده است.
• هرگز اجازه ندهید فندک بیش از حد خالی از سوخت بماند؛ در فندک‌های بنزینی خشکی فتيله می‌تواند به آن آسیب بزند و در فندک‌های گازی هم خالی‌شدن کامل ممکن است ورود هوا به مخزن و اختلال در شعله را باعث شود. بنابراین قبل از آنکه کاملاً خالی شوند سوخت‌گیری کنید.

با رعایت این موارد، فندک شما سال‌ها خدمت‌تان خواهد کرد و در هر زمان که نیاز به آتش داشتید، شما را ناامید نخواهد کرد.

نکات ایمنی در استفاده از فندک

استفاده ایمن از فندک بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا یک بی‌احتیاطی کوچک می‌تواند منجر به آتش‌سوزی یا سوختگی شود. در این بخش فهرستی از نکات ایمنی هنگام کار با فندک را مرور می‌کنیم:

• دور از کودکان: همان‌طور که تأکید شد، فندک را از دسترس کودکان دور نگه دارید. هیچ فندکی کاملاً کودک‌ناصر (Child-proof) نیست. کودک ممکن است بتواند مکانیزم را فعال کند و آتش به پا شود. پس مطمئن شوید کودکان نه به فندک و نه به سوخت آن دسترسی ندارند. همچنین از خرید فندک‌هایی که ظاهر اسباب‌بازی (مانند تفنگ یا عروسک) دارند خودداری کنید؛ اینگونه طرح‌ها برای کودکان جذاب‌تر بوده و خطر بازی‌کردن با آنها بیشتر است.
• هنگام روشن‌کردن، دور از صورت: هنگام شعله‌ور ساختن فندک، آن را با فاصله مناسبی از صورت و بدن خود نگه دارید. هیچ‌گاه در حالی که فندک جلوی صورت‌تان قرار دارد آن را روشن نکنید؛ ممکن است شعله به طور ناگهانی زبانه بکشد و به صورت یا موی شما آسیب برساند. همچنین مراقب لباس‌های گشاد یا آستین خود باشید که روی فندک قرار نگیرند.
• مدت زمان روشن‌بودن: فندک را بیش از حد روشن نگه ندارید. توصیه می‌شود پس از حدود ۳۰ ثانیه روشن‌بودن مداوم، اجازه دهید فندک کمی خنک شود. روشن نگه‌داشتن طولانی، بدنه فندک را بسیار داغ می‌کند و می‌تواند موجب سوختن انگشتان شما شود یا به قطعات پلاستیکی داخلی آسیب برساند. برخی فندک‌های اتمی در دفترچه خود حداکثر زمان شعله‌وری پیوسته را ۱۰ ثانیه ذکر کرده‌اند. به هرحال بهتر است شعله‌های طولانی را به بخش‌های کوتاه تقسیم کنید.
• اطمینان از خاموش‌شدن: بعد از هر بار استفاده، حتماً مطمئن شوید که فندک کاملاً خاموش شده است. در فندک‌های بنزینی، درپوش را کامل ببندید تا فتيله خفه شود. در فندک‌های گازی، پس از رها کردن دکمه، چند لحظه صبر کنید تا گاز باقی‌مانده در نازل هم بسوزد و شعله کاملاً محو شود. سپس فندک را کنار بگذارید. هیچ‌گاه فندک روشن یا نیمه‌روشن را جایی نگذارید و دور نشوید.
• پرهیز از حرارت دادن یا سوراخ کردن: تحت هیچ شرایطی فندک را در شعله آتش دیگری نیندازید، روی اجاق گاز قرار ندهید یا با شیء نوک‌تیز سوراخ نکنید. مخزن تحت فشار گاز درون فندک در صورت حرارت شدید یا ضربه و سوراخ‌شدن می‌تواند منفجر شود و ترکش‌های خطرناک پرتاب کند. این مورد به‌ویژه در مورد فندک‌های یک‌بارمصرف صادق است که بدنه پلاستیکی دارند. برای دور انداختن فندک، ابتدا مطمئن شوید خالی از سوخت است و سپس آن را در زباله بیندازید؛ هرگز اقدام به تخریب عمدی آن نکنید.
• عدم استفاده در محیط‌های بسته‌ی اشباع از گاز: اگر بوی گاز (مثلاً نشت گاز شهری یا LPG) در فضایی حس می‌کنید، به هیچ وجه از فندک یا کبریت استفاده نکنید. حتی یک جرقه کوچک می‌تواند باعث انفجار شود. ابتدا دریچه‌ها را باز کنید، منبع نشت را قطع کنید و بعد از تهویه کامل فضا در صورت لزوم شعله روشن کنید. این نکته شامل بنزین هم می‌شود؛ در پمپ بنزین‌ها کشیدن سیگار یا روشن کردن فندک اکیداً ممنوع است.
• استفاده مطابق دستورالعمل وسایل گازسوز: هنگام روشن کردن وسایلی مانند اجاق گاز، بخاری گازی یا مشعل با فندک، دقیقاً طبق دستورالعمل آن وسیله عمل کنید. معمولاً توصیه می‌شود ابتدا وسیله را روشن کرده (مثلاً کمی گاز را باز کنید) و بلافاصله فندک را نزدیک آن بگیرید تا روشن شود و سپس میزان گاز را زیاد کنید. تجمع گاز قبل از زدن فندک خطر انفجار شعله را در پی دارد. همچنین سر خود را از منبع حرارت دور نگه دارید.
• اجتناب از سوءاستفاده: از فندک فقط برای منظور اصلی آن استفاده کنید. مثلا فندک را به عنوان چراغ قوه استفاده نکنید که مدت طولانی روشن نگه دارید، یا داخل آن مایعات دیگر (مانند الکل یا بنزین خودرو) نریزید. برخی افراد برای سرگرمی حرکات نمایشی با فندک انجام می‌دهند (مثل آتش‌بازی با اسپری همراه فندک) که بسیار خطرناک است و باید پرهیز شود.
• بررسی دوره‌ای سالم‌بودن فندک: اگر فندک شما بر اثر افتادن شدید آسیب دیده یا در عملکرد آن اختلالی مشاهده می‌کنید (مثلاً بوی گاز می‌دهد یا جرقه‌زن به درستی کار نمی‌کند) تا زمان رفع مشکل از آن استفاده نکنید. فندک معیوب می‌تواند در لحظه نامناسب از کار بیفتد یا حادثه ایجاد کند.

رعایت موارد فوق به شما کمک می‌کند که با آسودگی خاطر از فندک خود استفاده کنید و خطرات را به حداقل برسانید. به یاد داشته باشید که فندک وسیله‌ای برای ایجاد آتش است و آتش به خودی خود همواره پتانسیل خطر دارد؛ پس همیشه احتیاط و احترام نسبت به آن را حفظ کنید.

تعمیر و نگهداری فندک‌های مختلف

گرچه فندک وسیله نسبتاً ساده‌ای به نظر می‌رسد، اما مانند هر ابزار دیگری ممکن است دچار استهلاک یا خرابی شود. آشنایی با روش‌های تعمیر و نگهداری فندک می‌تواند عمر آن را افزایش دهد و در هزینه‌ها صرفه‌جویی کند. در این بخش به طور جداگانه درباره نگهداری و تعمیر انواع فندک صحبت می‌کنیم.

فندک‌های بنزینی (زیپو و مشابه): طراحی فندک‌های بنزینی به گونه‌ایست که کاربر می‌تواند بسیاری از سرویس‌ها را خودش انجام دهد. برای مثال، تعویض سنگ چخماق در زیپو بسیار آسان است: کافی است مغزی فلزی فندک را از بدنه خارج کنید، پیچ فنر زیر آن را باز کرده و سنگ قدیمی را خارج کنید و سنگ جدید را جایگزین نمایید. سپس فنر و پیچ را ببندید تا سنگ در جای خود فشرده شود. تعویض فتیله نیز با کمی حوصله انجام‌پذیر است؛ باید ابتدا سنگ و فنر را بیرون آورده، نمد زیر مغزی را با یک پنس خارج کنید و فتیله کهنه را بیرون بکشید. فتیله جدید را از همان مسیر عبور داده، به صورت زیگزاگ درون پنبه قرار دهید و نمد را سر جای خود بگذارید. با این کار فندک شما مثل روز اول شعله خواهد داشت. توصیه می‌شود سر فتیله را هر چندبار یک‌بار (مثلاً پس از سوزاندن ۴-۵ باک بنزین) یک سانتیمتر بیرون بکشید و قسمت سوخته‌اش را قیچی کنید تا شعله افت نکند.

یکی از مزایای بزرگ زیپو، خدمات پس از فروش و گارانتی مادام‌العمر آن است. شرکت زیپو (و نمایندگی‌های معتبر آن در کشورهای مختلف) فندک‌های معیوب را به رایگان تعمیر می‌کنند؛ مثلا اگر لولای در زیپو شکست یا بدنه آن ترک خورد، کافیست آن را به نمایندگی زیپو ارسال کنید تا بدون هزینه تعمیر شود. البته این گارانتی شامل قطعات مصرفی (سنگ و فتیله) یا صدمات ظاهری نمی‌شود، اما مکانیزم اصلی را پوشش می‌دهد. بنابراین اگر یک زیپو اورجینال دارید، بهتر است در صورت خرابی جدی به جای خوددرستی، از این خدمات بهره ببرید تا آسیبی به فندک نرسد.

فندک‌های گازی یک‌بارمصرف: این فندک‌ها عموماً ارزش تعمیر ندارند. وقتی گازشان تمام شود باید تعویض شوند. اگر قبل از اتمام گاز مشکلی پیدا کنند (مثلاً جرقه‌زن کار نکند یا شیر گاز گیر کند) معمولاً تلاش برای تعمیرشان سخت و غیراقتصادی است. بهتر است آنها را دور بیندازید و یک جدید بخرید. باز کردن بدنه پلاستیکی این فندک‌ها هم می‌تواند خطرناک باشد چون ممکن است مقداری گاز باقی‌مانده خارج شود یا فنرها ناگهان در بروند.

فندک‌های گازی قابل‌شارژ (معمولی و اتمی): درباره این فندک‌ها وضعیت فرق می‌کند؛ از آنجا که اغلب قیمت بالاتری دارند، تعمیرشان توجیه‌پذیر است. اگر فندک گازی شما جرقه نمی‌زند، ابتدا بررسی کنید آیا سنگ چخماق (در مدل‌های غیر پیزو) تمام شده است یا خیر؛ بسیاری از فندک‌های گازی سنگی مثل کلیپر این امکان را می‌دهند که سنگ را تعویض کنید (در کلیپر، بخش سنگ‌دان به صورت یک شاخه قابل درآوردن است و سنگ جدید در آن قرار می‌گیرد). اگر مشکل از سنگ نبود یا فندک شما پیزوالکتریک است، ببینید آیا جرقه در نازل زده می‌شود یا نه. گاهی با تنظیم فاصله الکترود پیزو (نزدیک‌تر کردن آن به خروجی گاز) مشکل حل می‌شود. مسدود شدن نازل گاز نیز عارضه رایجی است، به‌ویژه اگر از گازهای بی‌کیفیت استفاده کرده باشید. در این صورت با یک سوزن بسیار نازک یا کمپرسور هوا، سوراخ نازل را به آرامی تمیز کنید. مراقب باشید به تنظیمات شیر صدمه نزنید. کاهش شدت شعله هم می‌تواند ناشی از کمبود گاز (نیاز به شارژ) یا کثیفی فیلتر داخلی باشد. برخی فندک‌ها یک پیچ تنظیم هوا-گاز در کنار نازل دارند که تنظیم نادرست آن هم روی شعله اثر می‌گذارد. اگر با این اقدامات مشکل حل نشد، شاید نیاز به تعویض قطعه (مثلاً سیم پیزوالکتریک یا شیر) باشد که بهتر است توسط فرد مجرب انجام شود.

در مورد فندک‌های اتمی، به دلیل پیچیدگی بیشتر (فشار بالاتر، قطعات دقیق‌تر) توصیه می‌شود تعمیرات تخصصی حتماً در مراکز مجاز انجام گیرد. هرگز خودتان در منزل اقدام به باز کردن یک فندک اتمی نکنید؛ چون تنظیم مجدد شیر و سوپاپ آن نیاز به ابزار مخصوص دارد. به طور کلی اگر فندک گازی گران‌قیمتی دارید که خراب شده، آن را به تعمیرکار ماهر یا نمایندگی برند مربوطه بسپارید. در مقابل، اگر یک فندک گازی ارزان پس از مدتی خراب شد و تلاش‌های ساده (تعویض سنگ، پاکسازی نازل) افاقه نکرد، به فکر خرید یک جدید باشید.

فندک‌های برقی (پلاسمایی): این فندک‌ها از اجزای الکترونیکی تشکیل شده‌اند و تعمیر آنها کمی متفاوت است. رایج‌ترین مشکلی که برای فندک USB پیش می‌آید، افت عملکرد باتری قابل شارژ آن پس از استفاده طولانی است. در بسیاری از مدل‌ها باتری به نسبت به راحتی قابل تعویض است؛ کافیست پیچ‌های بدنه را باز کنید و باتری لیتیومی (که معمولاً شبیه باتری موبایل کوچک است) را جدا کرده و باتری نو جایگزین کنید. البته پیدا کردن باتری جایگزین با همان اندازه ممکن است چالش باشد. مشکل دیگر می‌تواند خرابی پورت شارژ (میکرو USB یا USB-C) باشد که اگر شل یا قطع شود فندک شارژ نمی‌گیرد. این مورد نیاز به لحیم‌کاری مجدد پورت روی برد دارد که یک تعمیرکار الکترونیک می‌تواند انجام دهد. اگر خود قوس الکتریکی ایجاد نمی‌شود و مطمئنید باتری سالم است، احتمال خرابی مدار ولتاژدهنده وجود دارد که تعمیر آن برای فرد عادی دشوار است. در این شرایط، مگر اینکه فندک خیلی گران‌قیمت باشد، تعویض کل فندک اقتصادی‌تر است. خوشبختانه فندک‌های برقی قطعات مکانیکی متحرک چندانی ندارند و به جز باتری، باقی قسمت‌ها معمولاً عمر طولانی دارند.

نکات پایانی تعمیر و نگهداری: همواره به یاد داشته باشید قبل از هرگونه تعمیر یا سرویس، فندک را کاملاً خالی از سوخت و خاموش کنید. هرگونه شعله یا جرقه حین کار می‌تواند خطرناک باشد. از ابزار مناسب و سطح غیرقابل اشتعال برای تعمیر فندک استفاده کنید. اگر در موردی شک دارید، از افراد باتجربه کمک بگیرید یا به خدمات پس از فروش مراجعه کنید. برای افزایش عمر فندک، اجازه ندهید کاملاً خراب شود و سپس اقدام کنید؛ بلکه با نگهداری پیشگیرانه (مانند تمیز کردن و تعویض به‌موقع قطعات کوچک) از خرابی‌های بزرگ جلوگیری کنید. به این ترتیب، فندک محبوب شما سال‌های سال همراه مطمئن‌تان باقی خواهد ماند.

نمودار توسعه و پیشرفت فندک‌ها در طول تاریخ نشان می‌دهد که این وسیله ظاهراً ساده چقدر جنبه‌های متنوع فنی و کاربردی دارد. با دانستن مطالب بالا، شما به عنوان یک کاربر معمولی اما آگاه، می‌توانید بهترین استفاده را از فندک خود ببرید، در عین حال ایمنی را رعایت کرده و به طول عمر آن نیز بیفزایید. از این که تا پایان این راهنما با ما بودید سپاسگزاریم؛ امیدواریم مطالب برایتان مفید بوده باشد و تجربه بهتری در استفاده از فندک کسب کنید.